Konsekwencje zawarcia nieważnej umowy o pracę z członkiem zarządu

Zgodnie z regulacjami kodeksu spółek handlowych zawarcie umowy o pracę z członkami zarządu spółek kapitałowych wymagają dochowania szczególnych zasad reprezentacji. Zgodnie z dyspozycją art. 210 § 1 i art. 379 §  1  rada nadzorcza, lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników, lub walnego zgromadzenia reprezentuje spółkę w umowie lub sporze między spółką a członkiem zarządu.

W przypadku reprezentacji spółki przez radę nadzorczą oświadczenie woli składane za spółkę musi być złożone w postaci uchwały rady nadzorczej. Oczywiście samo dokonanie czynności podpisania umowy może być dokonane przez jej wybranego członka. Warunkiem jednak staje się umocowanie w postaci uchwały całej rady, jako organu kolegialnego upoważniającej tego członka rady do dokonania określonej czynności. Podobnie wygląda umocowanie pełnomocnika w postaci uchwały zgromadzenia wspólników, lub walnego zgromadzenia. Pełnomocnictwo to, jest o tyle szczególne, że objęte są nim tylko czynności prawne i spory, w którym kontrahentem spółki jest jej członek zarządu.

Czy w takim razie, zawarta umowa o pracę z członkiem zarządu powstała z naruszeniem wyżej wymienionych reguł jest nieważna, nieistniejąca, zawarta w sposób dorozumiany, a może kulejąca?

Niestety orzecznictwo sądów nie jest w tym zakresie jednolite.

Większość judykatury i doktryny opowiada się za nieważnością takiej czynności. Podkreśla się przy tym bezwzględny charakter omawianych przepisów kodeksu spółek handlowych.

Biorąc pod uwagę powyższe, jakiego rodzaju mogą pojawić się z tego tytułu konsekwencje?

W wyroku II PK 162/13 z dnia 26 listopada 2014 roku  Sąd Najwyższy podkreślił, że stosunek pracy jest odrębnym stosunkiem prawnym od członkostwa w zarządzie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w którego zakresie członek zarządu jest osobą trzecią względem spółki i o treści jego praw pracowniczych decyduje treść stosunku pracy. Między wymienionymi relacjami prawnymi nie zachodzi stosunek wynikania, tzn. że samo powołanie do pełnienia funkcji przez właściwy organ spółki nie powoduje automatycznie powstania stosunku pracy, czy stosunku zlecenia na pełnienie tych funkcji. Nie zachodzi też automatyzm w drugą stronę, tj. odwołanie z pełnienia funkcji członka zarządu nie powoduje automatycznie ustania stosunku pracy (zlecenia).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawia się również stanowisko, iż pomimo nieważności umowy o pracę strony mogą nawiązać umowny stosunek pracy przez późniejsze czynności dorozumiane, przede wszystkim w następstwie dopuszczenia pracownika do wykonywania pracy na określonych warunkach. W praktyce orzeczniczej podkreśla się pogląd, że o tym czy doszło do zawarcia umowy o pracę  z członkiem zarządu spółki kapitałowej nie decydują przepisy prawa handlowego, lecz przepisy prawa pracy. Wskazuje się, że nie zachodzi tu konwalidacja takiego stosunku pracy, ale nawiązanie nowego. Wątpliwości związane z ważnością zawartej umowy o pracę ze względu na niezachowanie wymogów kodeksu spółek handlowych dodatkowo są potęgowane przy analizie jej cech konstytutywnych w stosunku do relacji członek zarządu- spółka. Zgodnie z art. 22 kodeksu pracy stosunek pracy jest to świadczenie pracy na rzecz pracodawcy w miejscu i czasie przez niego określonym i pod jego kierownictwem w zamian za zobowiązanie do zapłaty odpowiedniego wynagrodzenia. Jednym z istotnych cech umowy o pracę jest podporządkowanie, rozumiane jako organizacyjna podległość pracownika pracodawcy. Wątpliwości są szczególne w jednoosobowych spółkach kapitałowych, gdzie wspólnik jednocześnie pełni funkcję członka zarządu. Sądy zaznaczają, że autonomiczny model podporządkowania może istnieć wyłącznie w przypadku rozdzielenia funkcji pracownika i pracodawcy.

Ustalenie, czy strony łączy stosunek pracy ma swoje konsekwencje także na gruncie podlegania ubezpieczeniom społecznym.

Praktyka pokazuje, że ocena, czy w przypadkach zawarcia umowy o pracę z naruszeniem przepisów kodeksu spółek handlowych przez dopuszczenie do jej wykonania, zależy od okoliczności konkretnej sprawy w zakresie dotyczącym celów, do jakich zmierzały strony, a przede wszystkim od tego, czy nawiązanie stosunku pracy nie miało na celu obejście prawa.

Obowiązywanie, lub nieważność umowy o pracę z członkiem zarządu pociąga za sobą także określone konsekwencje podatkowoprawne.

Podobnie jak w orzecznictwie Sądu Najwyższego, tak w praktyce sądów administracyjnych widoczne jest stanowisko, iż nieważna umowa o pracę nie może nieść za sobą uznania poniesionych z tego tytułu wydatków, jako kosztów uzyskania przychodu dla spółki. Owa nieważność może wynikać, zarówno z niezachowaniem wymogów przewidzianych przez kodeks spółek handlowych, jak i np. cechy podporządkowania przewidziana kodeksem pracy. Wydatki te nie obejmują wyłącznie kwot wypłacanego wynagrodzenia, ale dotyczą również składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, oraz innych dodatkowych świadczeń wynikających ze stosunku pracy.

W przypadku nieważnej umowy o pracę w tym zakresie należy także, rozpatrzyć przypadek członka zarządu będącego udziałowcem, oraz nie będącego udziałowcem, który otrzymuje wynagrodzenie w oparciu o nieważną umowę o pracę. Pojawia się pogląd, że wydatki poniesione na udziałowca, należy uznać jako wydatki poniesione na rzecz udziałowca nie będącego pracownikiem w rozumieniu odrębnych przepisów ( art. 16 ust. 1 pkt 38 ustawy podatku dochodowym od osób fizycznych), a zatem za wydatki nie będące kosztami uzyskania przychodu. Jednakże, pełnienie przez członka zarządu swojej funkcji, pomimo ważnej podstawy prawnej w postaci umowy o pracę jest niewątpliwie świadczeniem usług.  

Zgodnie z art. 13 ust. 1 pkt 7 wyżej wymienionej ustawy, przychody otrzymywane przez osoby, niezależnie od sposobu ich powoływania, należące do składu zarządów, rad nadzorczych, komisji lub innych organów należy traktować jako przychody z tytułu działalności świadczonej osobiście.  W konsekwencji nie wydaję się być zasadne nieuwzględnianie ponoszonych wydatków, jako niestanowiących kosztów uzyskania przychodu z tytułu świadczonych przez członka zarządu usług na rzecz spółki.

Niestety kwalifikacja prawnopodatkowa faktycznie świadczonych usług przez członka zarządu, mimo nieważnej umowy o pracę nie została jeszcze rozstrzygnięta.

Kto ponosi odpowiedzialność za zawarcie nieważnej umowy o pracę?

W tym miejscu warto zaznaczyć, że Państwowa Inspekcja Pracy, kontroluje przestrzeganie przepisów prawa pracy w szczególności legalność zatrudnienia oraz stosowanie się do zasad i przepisów BHP. Kontrole z zakresu prawa pracy prowadzone przez PIP dotyczą m.in. legalności zatrudnienia, a kontroli podlegają pracodawcy, jak i  niebędący pracodawcami przedsiębiorcy i inne jednostki organizacyjne- na rzecz których jest świadczona praca przez osoby fizyczne, w tym przez osoby wykonujące na własny rachunek działalność gospodarczą, bez względu na podstawę świadczenia tej pracy.

W przypadku stwierdzenia przez przeprowadzającego kontrolę inspektora pracy nieprawidłowości, spółka może podlegać karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł.