Ochrona wierzycieli w związku z problemami finansowymi kontrahentów

W wyniku wystąpienia epidemii koronawirusa COVID-19 oraz spowodowanych nią perturbacji w gospodarce, wielu przedsiębiorców wpadło w poważne kłopoty finansowe. Skutkiem tego są problemy z wypełnianiem zobowiązań, a także realna groźba niewypłacalności wielu firm. W takiej sytuacji optymalnym i pożądanym zachowaniem jest wzajemna lojalność i zachowanie zgodne z dobrymi obyczajami. Niestety życie dalekie jest od ideału i szczególnie w dobie kryzysu nierzadko mogą pojawić się próby ukrycia majątku i uniemożliwienia wierzycielom zaspokojenia się z niego. Może to się odbywać np. poprzez wyzbycie się majątku bez odpowiedniego ekwiwalentu. Może dochodzić również do zaspokojenia przez dłużnika jedynie wybranych wierzycieli, z pominięciem pozostałych.

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie środków ochrony przysługujących wierzycielom przed nielojalnymi działaniami ich kontrahentów. Pokazuje ono również, że okazyjne transakcje zakupu rzeczy za cenę znacznie odbiegającą od jej wartości rynkowej, mogą okazać się ryzykowane dla nabywców. Także dla tych, którzy nie działali umyślnie w celu pokrzywdzenia wierzycieli zbywcy.

1. Skarga pauliańska 

Tak zwana skarga pauliaińska uregulowana jest w kodeksie cywilnym (art. 527 kc – 534 kc). Daje ona możliwość domagania się przez wierzyciela uznania za bezskuteczną wobec niego, krzywdzącej go czynności dokonanej przez jego dłużnika (np. sprzedaży po zaniżonej cenie lub darowizny składników majątkowych dłużnika). Bezskuteczność w praktyce oznacza, że komornik może prowadzić na wniosek wierzyciela egzekucję w stosunku do danego składnika majątkowego wyprowadzonego z majątku dłużnika (np. nieruchomości czy urządzeń) pomimo tego, że formalnie nie jest on już własnością dłużnika – stał się własnością osoby, która nabyła ten składnik od dłużnika.

Wyrok uznający na podstawie art. 527 kc bezskuteczność określonej czynności prawnej, przenoszącej składnik majątkowy z majątku dłużnika do majątku osoby trzeciej, nie powoduje jego powrotu do majątku dłużnika, lecz jedynie daje wierzycielowi prawo zaspokojenia się z tego składnika. W takiej sytuacji, wierzyciel będzie miał prawo dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności – z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej (nabywcy przedmiotowych składników majątkowych dłużnika) – ze składników majątkowych, które stały się przedmiotem zaskarżonej czynności.

Podstawy do zastosowania skargi pauliańskiej są następujące:

• czynność prawna dokonana przez dłużnika doprowadziła do pokrzywdzenia wierzyciela, gdyż dłużnik stał się niewypłacalny (albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności),
• osoba trzecia (nabywca) uzyskała na skutek tej czynności korzyść majątkową (np. nabywca kupił składnik majątkowy za ułamek ceny rynkowej),
• dłużnik był świadomy swojego działania - wiedział, że takim sposobem szkodzi wierzycielowi,
• osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową, wiedziała (lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć) o tym, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia swojego wierzyciela – działała w złej wierze.

 

Zakłada się, że jeżeli korzyść majątkową uzyskała osoba będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem lub przedsiębiorca pozostający z nim w stałych relacjach gospodarczych, osoby te wiedziały o tym, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Przyjmuje się również, że jeżeli cena nabycia przedmiotowego składnika majątkowego znacznie odbiegała od jego wartości rynkowej, a sytuacja finansowa zbywcy (dłużnika) jest zła, nabywca powinien przewidywać, że zbywca działa w celu pokrzywdzenia wierzycieli.  Natomiast jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, także w sytuacji, gdy osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Pozew o uznanie za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela określonej czynności kierowany jest przeciwko osobie trzeciej, która jest stroną transakcji z dłużnikiem (np. nabywca nieruchomości).

Jeżeli okaże się, że osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową zdążyła nią rozporządzić (np. sprzedając) powództwo można skierować bezpośrednio przeciwko osobie, która aktualnie jest właścicielem przedmiotowych składników majątkowych. Powództwo takie będzie uzasadnione pod warunkiem, że nabywca wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne. Nierzadko taka kolejna transakcja odbywa się już na zasadach rynkowych, z osobą działającą w dobrej wierze, która nie miała świadomości, że czynność ta ma na celu pokrzywdzenie wierzycieli. W takiej sytuacji, wierzyciel praktycznie traci szanse na możliwość zaspokojenia się z składnika majątkowego będącego przedmiotem transakcji. Dlatego też, w celu uniknięcia tego ryzyka, niezwykle istotne jest jak najszybsze, przed ewentualnym dalszym rozporządzeniem przez nabywcę przedmiotowymi składnikami majątkowymi, sformułowanie przez wierzyciela wniosku o zabezpieczenie roszczenia. Zabezpieczenie roszczenia wierzyciela może polegać w szczególności na wydaniu przez sąd zakazu zbywania przedmiotowych składników majątkowych przez ich aktualnego właściciela.

Termin przedawnienia roszczeń uznanie czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną wynosi pięć lat od daty dokonania tej czynności.

2. Postępowanie upadłościowe

Kryzys ekonomiczny spowodowany epidemią koronawirusa spowoduje falę upadłości. W przypadku ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy, istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że syndyk będzie starał się podważyć określone transakcje dokonane przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości. Jednym z podstawowych zadań syndyka jest bowiem zabezpieczenie lub odzyskanie majątku upadłego. Zgodnie z przepisami prawa upadłościowego (art. 127 – 135) określone czynności prawne przedsiębiorcy dokonane przed ogłoszeniem jego upadłości, mogą zostać uznane za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości. W efekcie, składniki majątkowe będące przedmiotem takiej transakcji podlegają przekazaniu do dyspozycji syndyka, a jeżeli przekazanie w naturze jest niemożliwe, do masy upadłości powinno się wpłacić równowartość składników w pieniądzu.

Oznacza to, że skutki nabycia składników majątkowych od podmiotów zagrożonych upadłością mogą okazać się, w pewnych sytuacjach, bardzo dotkliwe dla nabywców. Mogą oni utracić nabyty składnik majątkowy lub być zobowiązani do zapłaty jego równowartości.  

Dlatego też, warto pamiętać jakie transakcje z przedsiębiorcami zagrożonymi niewypłacalnością lub niewypłacalnymi narażone są na ryzyko uznania ich za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości. A mianowicie:

• bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego,
• bezskuteczne są również zabezpieczenie i zapłata długu niewymagalnego, dokonane przez upadłego w terminie 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (chyba że kto otrzymał zapłatę lub zabezpieczenie w czasie ich dokonania nie wiedział o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości),
• dodatkowo za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości może być uznana także odpłatna czynność prawna dokonaną przez upadłego w terminie 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości z osobami bliskimi (małżonkiem, krewnym lub powinowatym w linii prostej, krewnym lub powinowatym w linii bocznej do drugiego stopnia włącznie, z osobą pozostającą z upadłym w faktycznym związku, prowadzącą z nim wspólnie gospodarstwo domowe albo z przysposobionym lub przysposabiającym), chyba że druga strona czynności wykaże, że nie doszło do pokrzywdzenia wierzycieli,
• powyższą zasadę stosuje się również do czynności upadłego dokonanych ze spółką, w której upadły jest członkiem zarządu, jedynym wspólnikiem lub akcjonariuszem oraz do czynności upadłego, których dokonał z inną spółką, jeżeli jedna z nich była spółką dominującą, a także jeżeli ta sama spółka jest spółką dominującą w stosunku do upadłego i drugiej strony czynności.

Za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości może również zostać uznane nawet wypłacenie przez upadłego wynagrodzenia za pracę reprezentantowi upadłego, jeżeli było ono rażąco wyższe od przeciętnego wynagrodzenia za tego rodzaju pracę lub usługi i jednocześnie nie było uzasadnione nakładem pracy.

Opisywane regulacje zawarte w prawie upadłościowym są niezależne od skargi pauliańskiej. Należy więc pamiętać, że niezależnie od możliwości podważenia określonych czynności przez syndyka na podstawie przepisów prawa upadłościowego, ma on również możliwość skorzystania ze skargi pauliańskiej.

3. Postępowanie restrukturyzacyjne

Przepisy prawa restrukturyzacyjnego, które reguluje zasady zawierania przed dłużnika układu z wierzycielami, zawierają podobne regulacje do prawa upadłościowego w odniesieniu do bezskuteczności określonych czynności dłużnika.

Wykaz czynności bezskutecznych zawiera art. 304 prawa restrukturyzacyjnego, zgodnie z którym:

• bezskuteczne w stosunku do masy sanacyjnej są czynności prawne, nieodpłatne albo odpłatne, którymi dłużnik rozporządził swoim majątkiem, jeżeli wartość świadczenia dłużnika przewyższa
• w istotnym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez dłużnika lub zastrzeżonego dla dłużnika lub dla osoby trzeciej, dokonane w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o otwarcie postępowania sanacyjnego,
• do ugody sądowej, uznania powództwa i zrzeczenia się roszczenia zasady opisane powyżej stosuje się odpowiednio,
• bezskuteczne w stosunku do masy sanacyjnej są zabezpieczenia, które nie zostały ustanowione bezpośrednio w związku z otrzymaniem przez dłużnika świadczenia, ustanowione przez dłużnika w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o otwarcie postępowania sanacyjnego,
• bezskuteczne w stosunku do masy sanacyjnej są zabezpieczenia w części, która w dniu ustanowienia zabezpieczenia przewyższa więcej niż o połowę wartość zabezpieczonego świadczenia otrzymanego przez dłużnika wraz z roszczeniami o świadczenia uboczne określonymi w dokumencie stanowiącym podstawę ustanowienia zabezpieczenia, ustanowione w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o otwarcie postępowania sanacyjnego,
• do poręczeń, gwarancji i innych podobnych czynności dokonywanych w celu zabezpieczenia świadczenia zasady określone w punktach powyżej stosuje się odpowiednio.

Dodatkowo, jeżeli wynagrodzenie za pracę reprezentanta dłużnika lub pracownika dłużnika wykonującego zadania w zakresie zarządu przedsiębiorstwem lub wynagrodzenie osoby świadczącej usługi związane z zarządem lub nadzorem nad przedsiębiorstwem dłużnika, określone w umowie o pracę, umowie o świadczenie usług, uchwale organu dłużnika - zawartej lub podjętej przed dniem otwarcia postępowania sanacyjnego jest rażąco wyższe od przeciętnego wynagrodzenia za tego rodzaju pracę lub usługi i nie jest uzasadnione nakładem pracy, sędzia-komisarz z urzędu albo na wniosek zarządcy uznaje, że określona część wynagrodzenia, przypadająca za okres przed dniem otwarcia postępowania sanacyjnego, nie dłuższy jednak niż trzy miesiące przed dniem złożenia wniosku o otwarcie postępowania sanacyjnego, jest bezskuteczna w stosunku do masy sanacyjnej, chociażby wynagrodzenie zostało już wypłacone.

Ustalenia bezskuteczności dokonuje się w drodze powództwa wytaczanego przez zarządcę.Jeżeli czynność dłużnika jest bezskuteczna, to, co wskutek tej czynności ubyło z majątku dłużnika lub do niego nie weszło, podlega przekazaniu do masy sanacyjnej, a jeżeli przekazanie w naturze jest niemożliwe, do masy sanacyjnej wpłaca się równowartość w pieniądzu. Za zgodą sędziego-komisarza druga strona czynności może zwolnić się z obowiązku przekazania do masy sanacyjnej tego, co wskutek tej czynności z majątku dłużnika ubyło, przez zapłatę różnicy między wartością rynkową świadczenia dłużnika z dnia zawarcia umowy, a wartością świadczenia otrzymanego przez dłużnika.

4. Odpowiedzialność karna

• Niezaspokojenie roszczeń wierzyciela

Zgodnie z art. 300 § 1 kodeksu karnego kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli czyn określony powyżej wyrządził szkodę wielu wierzycielom, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

• Pozorne bankructwo

Zgodnie z art. 301 kodeksu karnego kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy w oparciu o przepisy prawa nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Tej samej karze podlega, kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności.

Z kolei kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli w sposób lekkomyślny doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

• Faworyzowanie wierzycieli

Zgodnie natomiast z art. 302 § 1. kodeksu karnego kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

5. Rekomendacje.

W dobie kryzysu ważna jest ostrożność w zawieraniu transakcji z podmiotami zagrożonymi niewypłacalnością lub niewypłacalnymi – szczególnie gdy cena nabycia określonych składników majątkowych istotnie odbiega od wartości rynkowej. Zachowując należytą staranność przed dokonaniem ewentualnej transakcji należy m.in. zbadać (w miarę możliwości), czy w stosunku do drugiej strony zachodzą podstawy do ogłoszenia upadłości lub wszczęcia postępowania restrukturyzacyjnego. W innym przypadku może się okazać, że zamiast okazyjnego nabycia np. nieruchomości wynikającego z aktualnej sytuacji rynkowej stracimy pieniądze zainwestowane na jej zakup, a dodatkowo uwikłamy się w długi spór sądowy.

Z drugiej strony, w każdej sytuacji, gdy dłużnik jest świadomy, że nie dysponuje wystarczającym majątkiem na spłatę swoich wierzytelności, powinien on rozważyć, czy podejmowane przez niego działania nie narażą go na odpowiedzialność karną. Warto postępować transparentnie i lojalnie wobec wierzycieli, tak aby nie mieli podstaw do formułowania oskarżeń o działanie na ich szkodę.

 

W przypadku jakichkolwiek pytań lub wątpliwości, uprzejmie prosimy o kontakt:

Radosław Kołodziej 513 581 308 kolodziej@hplegal.pl

Michał Hauszyld 501 359 715 hauszyld@hplegal.pl

Wojciech Grondys 696 585 807 grondys@hplegal.pl